Na Maya Saffery lāua ʻo Kalehua Krug

Similar documents
ke kahua kamepiula a Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai (kanewai.ning.com) nā kiʻi kahiko a me nā palapala ʻāina

Na Maya Saffery lāua ʻo Kalehua Krug

HE KIʻINA HAKU MOʻOHAʻAWINA E OLA AI NĀ PAHUHOPU HOʻONAʻAUAO KAIAʻŌLELO MAULI OLA HAWAIʻI

Koleke Ōlelo Hawai i o Ka Haka Ula O Ke elikōlani NĀ HA AWINA KĀLĀ HELE KULANUI, LĀ PALENA PAU: 15 Apelila 2016

Na Nupepa o ka Makahiki 1892, Mahele 1 = The 1892 Newspapers, Part 1

The Mähele Did What? Native Interest Remains

OahuHousingGuide - Type Index

THE 94 TH ANNUAL KAMEHAMEHA SCHOOLS SONG CONTEST MARCH 21, 2014, 7:30 PM NEAL S. BLAISDELL CENTER HONOLULU, HAWAI I

For the week of Dec 27 to Jan 2, 2015

How Many Units Affected by Inclusionary Housing? Questor Lau, AIA

SUBSIDIZED HOUSING ON OAHU

Hele (Tesoro) Ground Lease Honolulu, HI

For the week of February 7 February 13, 2015

I Ho okahi Ka Mana o 100 Years of Hawaiian Civic Clubs

R. Kalani Fronda, CCIM Pualeilani Street, Waiʻanae HI (808)

Native Hawaiian Homeownership

ProgID Title Description FY18 FY19 MOF

A Description of Project and Supervisory Experience to Present

November 4, 2014 IN REPLY REFER TO: LOMC-VALID

Displayed with permission The American Surveyor January/February Copyright 2006 Cheves Media

PART I. SECTION 1. The legislature finds that Act 97, Session Laws. of Hawaii 1965, transferred the responsibility for functions

C e l e b r at i n g H a w a i i a n L a n g u a g e R e v i ta l i z at i o n

56 Pendings For the week of February 28 to March 6, ACTIVITY for the Week 03/06 vs. 02/27

Worried about the number of visitors on Kauaʻi beaches and trails? Imagine the effect of 600+ new resort units in Princeville!

For the week of January 3 to Jan 9, 2015

T. S. Dye & Colleagues, Archaeologists, Inc.

PRICE REDUCED Koaha Place INSTUTIONAL QUALITY WAREHOUSE FOR SALE - WAREHOUSE WITH OFFICE SPACE KOAHA PLACE AIEA HAWAII 96701

Construction Building Up

Hawaiiana in 1983: A Bibliography of Titles of Historical Interest

WHERE BLOOD RUNS WITH THE LAND: PARTITION ACTIONS AND THE LOSS OF NATIVE HAWAIIAN ANCESTRAL LAND

7)(/GUC,sk Trustee Colette. Machado ate Chairperson, Board of Trustees. 9,201st

THE HONOLULU BOARD OF REALTORS Volume 19, Number 2

FOR SALE Rare Honolulu High-rise Redevelopment Opportunity

WAIPAHU TOWN CENTER. NOW LEASING 3,100 sf. For Information Contact: Meridian Pacific, Ltd.

13.8% 1166 FORT STREET MALL Honolulu Hawaii. Priced to sell at $1,155,000! Capitalization Rate OFFICE BUILDING FOR SALE

The Premier Center of Maui s Dynamic Master - Planned Community

Oahu Ready-Mix Concrete

Newsletter Winter 2018/2019

Housing and Community Development Corporation of Hawaii

FEE SIMPLE. Multi-Family Investment Opportunity

Ho opili Kapolei, O`ahu, Hawaii FEE SIMPLE - DEVELOPMENT LAND New Master Planned Community by D.R. Horton

Kalakaua Ave. Land ALLURE WAIKIKI 1837 KALAKAUA AVENUE HONOLULU, HAWAII Asking Price: $5,000,000

Waikiki Banyan Arrival Packet

Terrance Ware Manager, Transit-Oriented Development City & County of Honolulu

LUANA LAND SITE AT HONUA KAI MAUI - FEE SIMPLE CONDOMINIUM DEVELOPMENT OPPORTUNITY. Ka anapali Beach Resort.

Hawaiiana in 1995: A Bibliography of Titles of Historical Interest

Actual Location Photos. Offering Memorandum. Walgreens Flagship Store Kapiolani Boulevard Honolulu, Hawaii CLICK TO VIEW DRONE VIDEO

COMMERCIAL INVESTMENT STRATEGIES

KOA FOREST HILO, HAWAII

MINUTES FOR THE MEETING OF THE BOARD OF LAND AND NATURAL RESOURCES

A SKETCH OF THE EVOLUTION OF ALLODIAL TITLES IN HAWAII

1192 ALAKEA STREET. Honolulu CBD Development Opportunity. OFFERING MEMORANDUM

PROPERTY DESCRIPTION TAX INFORMATION. A Assessed Values (Please see attached):

PRICE REDUCED! FOR SALE Nine (9) Unit Detached Residential Complex. Fee Simple Investment Opportunity. Diamond Head Waikiki

Descendants of Eugenio Paet Pall

Participating Provider Directory. State of Hawaii. October 2017

Mike Gallagher s Real Estate Crystal Ball Predictions for Year 2011

Waikïkï Special District Amendments 2010 Initiative

Type Acqned Size Zoidng Cost to ORA Tenure and Use. AcqnlsfflonObjecthe. features. Management Plan Status of Management P]sfl.

Background Report Revisions to Waikiki Special District

The Pennsylvania State University. The Graduate School. College of Arts and Architecture KINGDOM, TERRITORY, STATE:

JMP Securities Financial Services and Real Estate Conference. Christopher J. Benjamin, President & Chief Operating Officer Alexander & Baldwin, Inc.

FIRM PROFILE & EXPERIENCE

Hawaii Community HCDA ANNUAL REPORT

Waikele Towers Apartments

PORTFOLIO FOR. Raymond L. Avis. Architect/Designer Revit/AutoCAD Specialist

Oahu Report 1 st. Quarter March 2017

Real Aloha Team. Volume 1 Number 1 A Real Estate Newsletter October - December 2014

928 Nuuanu Avenue Fee Simple Commercial Condos

65,000 members 68 Marae 33 Hapu

Questions on Carnelian Creek Conservation Corridor Project (FA01)

A Premier Hawaii Real Estate and Land Company

Memorandum. 233 Wilshire Boulevard, Suite 130, Santa Monica, CA INTERNET TEL FAX

1 Garvies Point Road Glen Cove, NY 11542

Participating Provider Directory. State of Hawaii. July 2017

2391 Bell Blvd. is located at a highly travelled 4 way intersection (Bell Blvd / 24 th Ave / Bay Terrace Shopping Center main entrance and exit):

The Plantation House at Kukui ula. Financial Community Meetings May 13-17, 2013

FOR SALE 10 ALA MOANA HOTEL $1,726,000 (fee simple)

Investment Proposal & Feasibility Study 251 Parkdale Avenue North, Hamilton, ON

University of Hawai i Board of Regents Bachman Dole Street Honolulu, HI Telephone: (808) ; Fax: (808)

History and Development of Hawaiian Real Estate - Chapter 1

*Source: Honolulu Star-Advertiser, Friday 1/31/2014 issue

ANAHA RAISES THE BENCHMARK OF LUXURY LIVING IN ONE OF THE WORLD S MOST DESIRABLE LOCATIONS.

The U.S. Housing Confidence Index

List of 2009 Round Allocations

Kulanakauhale Maluhia O Na Kupuna

LUXURY MARKET REPORT. - March

In the last 30 years, Hawaii s

MAJOR PRICE REDUCTION

PHASE 1 PHASE 2 LIVE WORK PLAY LEARN. Brand New 1, 2 & 3 Bedroom Condominium Townhomes (FS)

Te Ture Whenua Māori Reform. Consultation Document

University of Hawai`i at Manoa. Peter Flachsbart, Ph.D. Curriculum Vitae September 2017

Oahu Report 2 nd. Quarter June 2017

Marion County Board of County Commissioners

JENNIFER CHIRICO, PhD, MPH, LEED GA

MICROMARKET REPORT TRUCKEE

MICROMARKET REPORT RENO

Show Only: Open Houses New Developments SIGN IN TO RECOMMEND SIGN IN TO PRINT SHARE

FOR SALE :: FEE SIMPLE

Key Findings from the General Plan Comprehensive Review Trends and Forecasts Report September 2016

Transcription:

ʻ ʻ ōʻ ʻ ʻ ī ī ʻ ʻ ā ʻ He huakaʻi kēia e maopopo ai Ola ka ʻāina i ke kanaka a ola ke kanaka i ka ʻāina. Pono kekahi i kekahi. He moʻolelo a he moʻokūʻauhau ko ka ʻāina a me nā kānaka. I ka holo ʻana o nā makahiki, loli ke ʻano o ka ʻāina ma muli o ka hana a ke kanaka. Pili ka ʻāina mai uka a i kai a pili nō hoʻi ka ʻāina a me ke kai. I wahi ka muliwai e hui ai ka wai a me ke kai, e hānau ai nā pua iʻa, e uluwehiwehi ai ka limu, a e lawaiʻa ai nā kānaka. ā ʻ ka lola Ka Leo Hawaiʻi HV24.93A o Kupuna Miriam Paulo Olivera, ka lā 6 o ʻApelila 1975, 14:40 17:00 (2:20min) & 18:32 21:32 (3:00 min). ka PowerPoint nona nā kiʻi o Waikīkī a me nā ʻōlelo a Kupuna Olivera e hōʻikeʻike ai ʻoiai ke kumu e haʻi ana i ka moʻolelo no Waikīkī ma kinohi o ka haʻawina #1 Waikīkī 2012. Personal photo taken by Kaleomanuiwa Wong. #2 Taro as far as the eye can see, in Mō ili ili, circa 1910, Waikīkī: Magic Beside the Sea, Allan Seiden, Island Heritage Publishing, Waipahu, Hawaii: 2001, page 43. #3 Waikiki rice fields, looking toward Diamond Head from the McCully area, 1914, Hawaiian Yesterdays: Historical Photographs by Ray Jerome Baker Edited by Robert E. Van Dyke, Mutual Publishing Company, Honolulu, HI: 1982, page 77. #4 Ala Wai 1925 Photo from the Waikīkī Time Machine Blog website posted on June 4, 2010. http://waikikitimemachine.blogspot.com/2010/06/ala-wai-canal-c-1925.html #5 Ala Wai today Photo from Wikimedia Commons website. http://commons.wikimedia.org/wiki/file:ala_wai_canal.jpg #6 Ala Wai dirty Photo by Ray Pendleton from Examiner.com website. http://www.examiner.com/article/many-hawaii-recreational-boaters-know-where-floating-trashcame-from #7 Near Makee Ailana, 1910, Hawaiian Yesterdays: Historical Photographs by Ray Jerome Baker Edited by Robert E. Van Dyke, Mutual Publishing Company, Honolulu, HI: 1982, page 82. 1

#8 Moana and Royal Hawaiian hotels, 1920, Hawaiian Yesterdays: Historical Photographs by Ray Jerome Baker Edited by Robert E. Van Dyke, Mutual Publishing Company, Honolulu, HI: 1982, page 74. nā kiʻi kahiko a me nā palapala ʻāina #1 Portion of 1897 map of Honolulu by M.D. Monsarrat that shows the loko i a, fishponds, in the Kalia area, 1897 Waikīkī 100 B.C. to 1900 A. D. An Untold Story, George Kanehele, The Queen Emma Foundation, Honolulu, HI: 1995, page 45. #2 Moana and Royal Hawaiian hotels, 1929, Hawaiian Yesterdays: Historical Photographs by Ray Jerome Baker Edited by Robert E. Van Dyke, Mutual Publishing Company, Honolulu, HI: 1982, page 74. #3 Diamond Head and the Royal Hawaiian and Moana hotels, 1929, Hawaiian Yesterdays: Historical Photographs by Ray Jerome Baker Edited by Robert E. Van Dyke, Mutual Publishing Company, Honolulu, HI: 1982, page 76. #4 Waikiki rice fields, looking toward Diamond Head from the McCully area, 1914, Hawaiian Yesterdays: Historical Photographs by Ray Jerome Baker Edited by Robert E. Van Dyke, Mutual Publishing Company, Honolulu, HI: 1982, page 77. #5 The Ala Wai looking towards St. Louis Heights from the bridge along Ala Moana Boulevard., 1948, Hawaiian Yesterdays: Historical Photographs by Ray Jerome Baker Edited by Robert E. Van Dyke, Mutual Publishing Company, Honolulu, HI: 1982, page 77. #6 Aerial of Ala Wai canal, 1927 The Saga of the Sandwich Islands, Edward B. Scott, Sierra- Tahoe Publishing Co. Crystal Bay, Lake Tahoe, Nevada: 1968, page 598. #7 Waikiki Road, later renamed Kalākaua Avenue, bordered lo i as late as the early years of the twentieth century, Waikīkī: Magic Beside the Sea, Allan Seiden, Island Heritage Publishing, Waipahu, Hawaii: 2001, page 42. #8 Taro as far as the eye can see, in Mō ili ili, circa 1910, Waikīkī: Magic Beside the Sea, Allan Seiden, Island Heritage Publishing, Waipahu, Hawaii: 2001, page 43. #9 An aerial view from the early 1930s reveals Waikiki s wetlands reborn as ruler-straight canal and a peninsula attached to O ahu at Kapi olani, Waikīkī: Magic Beside the Sea, Allan Seiden, Island Heritage Publishing, Waipahu, Hawaii: 2001, page 88. #10 The Ala Wai provides a northern and western border at Waikiki, Waikīkī: Magic Beside the Sea, Allan Seiden, Island Heritage Publishing, Waipahu, Hawaii: 2001, page 89. #11 Diamond Head from Punchbowl, ca 1900 Photograph by Davey Photo Co., Located at Hawaiian Historical Society, #2222 #12 Map of Waikiki drawn by S.E. Bishop in 1888 The View from Diamond Head: Royal Residence to Urban Resort, Don Hibbard, Editions Limited, Honolulu, Hawaii: 1986 page 6. #13 Map of Waikiki drawn by M.D. Monsarrat, 10 July 1897 The View from Diamond Head: Royal Residence to Urban Resort, Don Hibbard, Editions Limited, Honolulu, Hawaii: 1986 page 14. 2

#14 Map of Waikiki drawn by S.E. Bishop, 1881 Located in Map Department at Hamilton Library. #15 Oahu Fisheries Waikiki Section Harbor-Diamond Head surveyed by M.D. Monsarrat, June 1909 Located in Map Department at Hamilton Library. #16 Waikiki Streams Blog Post http://totakeresponsibility.blogspot.com/2013/01/waikikistreams.html ʻ E heluhelu nā haumāna i ka palapala haʻawina ʻo Welina Mānoa no Ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī i launa mua ʻia ka wahi e kipa ana a i maopopo ke ʻano o ka haʻawina e hana ana ma laila. E nānā paha i ka palapala haʻawina ʻo Welina Mānoa i hoʻomōhala ʻia no nā ʻohana a me nā keiki i piha ai nā makahiki he ʻewalu (a emi iho) e pili ana i Ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī i launa mua ʻia ka moʻolelo no kēlā wahi. E nānā paha i nā palapala ʻāina i maopopo kahi e hele ana a me kona pilina i nā wahi ʻē aʻe o Mānoa e kipa ana ma hope. ʻ Ma ka papa haʻawina ma lalo nei, Uliuli nā ōlelo i ke kumu. ʻEleʻele nā ʻōlelo a ke kumu i nā haumāna. 3

ʻ E hui nā haumāna a me nā kumu ma ka lumi papa o ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī no ka launa ʻana me Waikīkī a me ka Hale ma o nā moʻolelo a me nā moʻokūʻauhau o ka ʻāina a me nā kānaka o Mānoa. ā ʻ ā Ola ka ʻāina i ke kanaka a ola ke kanaka i ka ʻāina. Pono kekahi i kekahi. He moʻolelo a he moʻokūʻauhau ko ka ʻāina a me nā kānaka. E hoʻolele ʻia ka leo o kekahi kupuna no Waikīkī. ʻO Miriam Paulo Olivera kona inoa 1. Kamaʻilio ʻo ia no ke ʻano o ka ʻāina a me ka nohona ma Waikīkī i kona wā kamaliʻi. I ka holo ʻana o nā makahiki, loli ke ʻano o ka ʻāina ma muli o ka hana a ke kanaka. E hōʻike a wehewehe ʻia ka loli ʻana o ka ʻāina ma o nā kiʻi kahiko o Waikīkī (loʻi kalo, ʻaʻole nui nā hōkele/hale/alanui) a me nā kiʻi o Waikīkī i kēia lā (ʻaʻohe loʻi kalo, uhi ʻia i na hōklele/hale/alanui). Pili ka ʻāina mai uka a i kai a pili nō hoʻi ka ʻāina a me ke kai. Ma o ka moʻolelo pōkole a Kupuna Olivera, e hāpai ke kumu i ka manaʻo no ka pilina ma waena o ka ʻāina a me ke kai a me kēia mea he muliwai. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻĀ ʻ ī ī Wahi a kupuna, pili ka ʻāina a me ke kanaka Hawaiʻi. No laila, e like me ke kanaka, he moʻolelo a moʻokūʻauhau ko ka ʻāina. Ma mua o ka hana ʻana i ka haʻawina i kēia lā, e haʻi ʻia ka moʻolelo a moʻokūʻauhau no kēia ʻāina i mea e launa ai kākou a pau me Waikīkī a me nā kūpuna no ia wahi pana. E hōʻikeʻike ʻia paha ka PowerPoint i kēia māhele o ka haʻawina. ʻO ka // ka hōʻailona no ke kaumi ʻana i ke pihi i holomua nā kiʻi. Eia kākou i ka ʻili ʻāina ʻo Kāneloa i ke ahupuaʻa ʻo Waikīki. // Kainō, uhi mau ʻia ʻo Waikīkī i nā hōkele a me nā malihini. Eia naʻe, i ka wā ma mua, o // He ʻāina kele ʻo Waikīkī i ka nui o nā loʻi kalo a me nā loko iʻa i hoʻopiha ʻia e nā pūnāwai i kīkī aʻe a me nā kahawai i kahe mai uka a i kai. No laila, kapa ʻia akula kēia ʻāina a me ke ahupuaʻa holoʻokoʻa o Waikīkī. 1 Ka Leo Hawaiʻi HV24.93A, ka lā 6 o ʻApelila 1975, 14:40-17:00 & 18:32-21:32 4

o He ʻāina waiwai nō ʻo Waikīkī i ka nui o ka wai mai kekahi kapa a kekahi kapa o ka ʻāina. Mai na awāwa o Mānoa me Pālolo mai ka wai o Waikīkī, ma kahi o ke kula nui o Mānoa a me Ke Kula Kaiapuni ʻo Ānuenue. Noke ka wai i ke kahe a komo i kai o Waikīkī, ma kahi o ka Hale Hoʻikeʻike Iʻa. o He ʻāina momona nō hoʻi ʻo Waikīkī i ka nui o ka ʻai a me ka iʻa e hānai ai i nā kupaʻāina. o A, he ʻāina ola nō hoʻi kau ʻo Waikīkī i ke kanaka Hawaiʻi e noho a hana ana i ka ʻāina. Kupuna Olivera: He mau hāliʻa aloha ko kekahi kupuna wahine no ke ʻano waiwai o kona ʻāina hānau ʻo Waikīkī. ʻO Miriam Paulo Olivera kona inoa. // I kona wā kamaliʻi, piha nā ʻāina o Kāneloa, Kālia a me Kapahulu i ke kalo a me ka laiki. Iho mau akula ʻo ia me kona kupunahine i kai i iʻa a i mea ʻai na ka ʻohana. E hoʻonanea kākou i kona leo nahenahe a e hoʻolohe pono ʻoukou i kāna mau ʻōlelo. E hoʻolele ʻia ka lola Ka Leo Hawaiʻi HV24.93A, 14:40-17:00 (2:20min) & 18:32-21:32 (3:00 min). 14:40 17:00 i ka wā ma mua o Wakīkī ma ka hele ʻana ma McCully, komo mai ma Waikīkī, ʻo ke kalo wale nō me ka laiki pēlā nō o Kapahulu, piha nō i ke kalo me ka bakery ka palaoa Loves Bakery, o kēlā wahi pau loa me Kaimukī High, ma laila nō kēlā ʻāina pau loa he kalo, ma laila koʻu kupuna i ʻohiʻohi ai i nā mea ʻai pipipi i loko o ka mea ʻai ia me ka lūʻau e kuke ai, e ʻai ai, loaa ka mea ʻai ahiahi kō wā pololi ʻai nō ʻoe (16:00-16:32) nui ke kalo hana ʻoe, hana ʻoe, hana kuʻi pehea kēia mau loʻi, mai hea mai ka wai? no Pālolo mai ka wai, mai laila mai ka wai, kahe mai Pālolo Valley, ma laila nō ke kahawai i hele ai 18:32 ʻo kēia kupunahine aʻu maʻa mau ʻo ia i ka hele kahakai, ʻo ia nō kona kino ikaika. mai Kapahulu a hiki i Waikīkī hele wāwae ʻo ia ʻo au nō kekahi hele pū. I kona hele ʻana maopopo ʻoe ma kahi hea lā ʻo Makee ʻAilana ma Kapahulu he kahawai ma laila pōhaku a loaʻa ʻoe ka ʻaʻama pāpaʻi ʻeleʻele, ʻaʻama nui ʻino hiki ʻo ia ke hele a ʻohiʻohi i luna o ka pōhaku a komo i loko o ke ʻeke poi a mea and then hoʻokō nō a lawa a hoʻi i kahakai a loaʻa ka limu nui ka limu i kona manawa. 19:25 Aia i lalo aʻe nei nō kēlā wahi ʻo Makee ʻAilana? He pili kahakai kēia? kahakai ma Kalākaua i kēia manawa. He ʻaʻama ko kēia wahi? yeah, ʻaʻama, nui ka ʻaʻama ma mua o ko lākou ʻeli ʻana ma mua o ka wā kahiko ʻo ia ka manawa nō hoʻi ka home o Kuhiō ma Waikīkī. Ma laila nō lākou i kiʻi ai i ka limu, ka ʻalamihi. Pehea ke kiʻi ʻana o ka ʻaʻama? me ka lima i ka lā i ke ao nō me ka haka nui (?) akamai nō ko lākou hopu ʻana, ʻeleu ʻaʻole neʻe aku, maʻa ʻo ia, maʻa ʻo ia i kona ʻike ʻana i kona maka i hea lākou e holo ai a loaʻa ʻo ia mau mea ʻai nō a hoʻi. 20:29 21:32 he aha ke ʻano o ka limu o kēlā kaha? manauea, līpoa ka mea nui, me ka pepeʻe, wāwae ʻiole pae wale nō ke kai i ke one, pae i ke one. ʻaʻole nō hele ʻo ia i 5

waho e ʻaʻole, ʻaʻole, pae nō ma ke one, ma laila nō ʻo ia i loaʻa ai ʻimi ana i ka pōhaku. loaʻa ai kona limu, piha, mau lā, noho i ka hale hana ai maʻemaʻe, no nā mea ʻai aku, ka ʻai ʻana, (21:07) me ka poi a i ʻole me ka iʻa, ʻo ko lāua mea makemake wale nō kēlā ʻo ka iʻa ʻaʻohe ʻai me ka pipi ʻaʻole, iʻa, lāwalu, ʻai maka, pūlehu, ʻaʻole palai, pūlehu, lāwalu, ʻo ia kā lāua mea me kēia e ʻai Ma hope o ka hoʻolohe ʻana i kona moʻolelo a moʻokūʻauhau no Waikīkī, he mau nīnau kaʻu iā ʻoukou: o Wahi a Kupuna Olivera, piha nā ʻāina o Waikīkī, McCully, me Kapahulu i ke aha? ke kalo a me ka laiki. A, he aha ka mea nui e pono ai ka mahi ʻai ʻana i ke kalo a me ka laiki? ʻAe, ʻo ka wai ka mea e pono ai. Mai hea mai ka wai, wahi āna? ʻAe, mai Pālolo mai. No laila, inā nui ke kalo a me ka laiki ma Waikīkī i ia wā, nui nō hoʻi ka wai, ʻeā? o He aha ke ʻano o ka mea ʻai a me ka iʻa a kona kupunahine i ʻohiʻohi ai? pipipi, ʻaʻama, lūʻau, kalo, limu. o Waiwai a momona ʻo Waikīkī i kona wā kamaliʻi? ʻAE. No ke aha? No ka mea nui ka ʻai, ka iʻa, a me ka wai e hānai ai i ka poʻe. ʻ ʻ ʻ ā ī ī // No laila, ʻokoʻa loa ʻo Waikīkī i kēlā wā, ʻokoʻa loa i kēia manawa. Ua aha ʻia? Wahi a Kupuna Olivera, Nui nā ʻaʻama ma mua o ko lākou ʻeli ʻana iā Waikīkī. He aha kāna mea e kamaʻilio ana? Ka ʻeli ʻana i ke aha? ʻAe, ka ʻeli ʻana i ke Ala Wai. // I ka makahiki 1928, ua paipai nui nā haole i ka hoʻomaloʻo ʻana iā Waikīkī, no ka mea, pēlā lākou e kūkulu ai i nā hōkele, e hoʻolale ai i nā malihini, a e hoʻonui aʻe ai i kā lākou kālā. Kainō, inā hoʻomaloʻo ʻia ka ʻāina, e pau ana nā makika ma Waikīkī a e maʻemaʻe ana ka ʻāina. Eia naʻe, pehea ko oukou manaʻo o ʻOi aku ka maʻemaʻe o ka wai a me ka ʻāina ma Waikīkī i kēia manawa? ʻAʻole paha. // ʻOi aku kā ka lepo a me ka ʻeka o ka ʻāina a me ka wai o Waikīkī i keia au ma muli o kā lākou hana. o Ua pau nā makika ma Waikīkī? ʻAʻole nō pau nā makika. Pau nō naʻe nā pūnāwai, nā muliwai, nā kahawai, nā loko iʻa, nā loʻi kalo, a me ka hapanui o nā Hawaiʻi ma Waikīkī. o No laila, i ko ʻoukou mau manaʻo, ua pau ka momona a me ka waiwai o Waikīkī? I koʻu wahi manaʻo, ʻaʻole ʻo Waikīkī he ʻāina kele i kēia lā ma muli o ka ʻeli ʻia ʻana o ke Ala Wai a me ke kūkulu ʻia ʻana o nā hale a me nā hōkele, akā nō naʻe, ʻaʻole 6

pau kona waiwai a momona. ʻAʻole paha ahuwale e like me ka wā ma mua, akā mau nō. No kākou ke kuleana e hoʻi i Waikīkī i ola hou ka āina, ke kai, a me kākou no ka mea pono kekahi i kekahi. I ka moʻolelo ʻana mai a Kupuna Olivera, ua lohe ʻia ka inoa o kahi i loaʻa ai nā ʻaʻama he nui i kona kupunahine? ʻAe, ʻo Makee ʻAilana kona inoa. // Ma mua, aia he ʻailana i kapa ʻia ʻo Makee i loko o kekahi kahawai ma kahi o Kapiʻolani Pāka. (E kuhi aku ke kumu i kahi o Makee ʻAilana ma mua a e hoʻolele paha i ke mele ʻo Makee ʻAilana.) Ma mua o ka hoʻopiha ʻia ʻana o ia kahawai, kokoke loa ke kahawai i kahakai, // no laila, he muliwai no kahi a Kupuna Olivera i lawaiʻa ai me kona kupunahine. He aha ia mea he muliwai? o I ka muliwai kahi e hui ai ka wai o ke kahawai a me ke kai o ka moana. He wahi kapu ka muliwai i nā ʻōiwi. ʻO kekahi manaʻo e wehewehe ana i ke kumu e kapu ai ka muliwai i ka poʻe ʻōiwi, ʻo ia hoʻi, ʻo ka muliwai kahi e pili ai ka ʻāina a me ke kai. Pili nā mea o loko o ka muliwai i ka ʻāina a me ke kai i ka manawa hoʻokahi. Ma muli o nei pilina, ua ʻauʻau nā aliʻi i ka muliwai me ka manaʻo he wahi e maʻemaʻe loa ai ʻo kānaka, ke kino a me ka wailua. Ma nā wā e hoʻomaka ai nā ʻaha hoʻomana, hoʻohana ʻia ka wai a me ka paʻakai i pīkai e maʻemaʻe ai ka ʻaha. No ua mau ʻaha, hoʻohui ʻia ka wai maoli a me ka paʻakai i mea i manaʻo ʻia ai e kānaka e hoʻopili i ka mana o nā muliwai a e hoʻohui i ka ʻāina a me ke kai. He aha ka waiwai o ka muliwai i nā mea ola? o He mea nui pū ka muliwai i nā mea ola o Hawaiʻi. No nā mea ola he nui, ʻo ka muliwai kahi e hoʻomaka ai i ke ola, ʻo ia kahi e hoʻokau ai i nā hua a e hānau ai i nā ʻohua. Hui mai nā kumu iʻa i loko o ka muliwai i wahi e hānau ai a e maluhia ai ka ʻohua iʻa. Ua manaʻo ʻia, e komo pū ʻo kānaka i loko o ka muliwai e mana ai a e ola ai nō hoʻi e like me nā iʻa o ia muliwai. He aha ka waiwai o ka muliwai i ka lawaiʻa? o He mea i maopopo pū i ka poʻe lawaiʻa. Ma nā wā e hānau ai ka iʻa, kilo ʻia nā iʻa a e hoʻomoe ʻia nā ʻupena kūpono e hei ai ua mau iʻa. Kilo pū ʻia nō ka wā e haʻalele ai nā iʻa i ka muliwai no ke kai hohonu. Hoʻohana ʻia nā ʻano ʻupena like ʻole ma ke kai pāpaʻu a me ke kai hohonu kekahi. (He ʻano hono ka muliwai e hei ai ka iʻa i hoʻomoe ʻia ka ʻupena ma ka waha o ka muliwai.) He muliwai ko Waikīkī? o Ma Waikīkī, ʻo Kawehewehe kekahi inoa o ka muliwai e heʻe ana i Helumoa ma waena o ka Hōkele ʻo Royal Hawaiian a me ka Hōkele ʻo Moana. Ua kapa pū ʻia ia 7

muliwai ʻo ʻĀpuakēhau. ʻOiai he wahi momona ia e loaʻa ai nā ʻano iʻa like ʻole, punahele ʻia ia wahi e nā iʻa he nui, ʻo ia hoʻi, ka ʻāholehole, ka ʻanae a me ka ʻoʻopu nō hoʻi. Ma muli hoʻi, ua punahele pū ʻia ia wahi e nā aliʻi e laʻa ʻo Kākuhiewa. E holoholo kākou! No laila, i wahi aha ka muliwai? I wahi ka muliwai e hānau ai nā pua iʻa. I wahi ka muliwai e ulu wehiwehi ai nā limu like ʻole. I wahi ka muliwai e ʻauʻau ai nā aliʻi. I wahi ka muliwai e hui ai ka wai a me ke kai. I wahi ka muliwai e holoi ai i ka hewa. I wahi ka muliwai e lawaiʻa ai nā kānaka. ʻ ā ʻ Ma o ka wehewehe ʻana i ka muliwai e hāpai ai i nā mea paʻahana Hawaiʻi. ʻOiai lākou e mākaʻikaʻi ana i loko o ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī ma nā hui liʻiliʻi, e ʻimi noiʻi a koho lākou i kahi kūpono e kau lewa ai i ka mea paʻahana Hawaiʻi ma ka Hale. Eia nā mea paʻahana i koho ʻia no ka haʻawina. ʻAʻole hōʻike ke kumu i nā haumāna i nā inoa a me ke ʻano o ka hoʻohana ʻia ʻana o nā mea paʻahana a pau ka haʻawina. o lūheʻe (hoʻohana ʻia ka olonā, ka leho, ka iwi kanaka a i ʻole ka iwi ʻīlio, ka pōhaku) o makau (hoʻohana ʻia ka iwi o ka ʻīlio a i ʻole ke kanaka a me ka olonā no ke aho) o ʻupena kuʻu/hoʻolewalewa/ʻapoʻapo/hoʻomoe (hoʻohana ʻia ka olonā a me ka hau) o wili (hoʻohana ʻia nā ʻano lāʻau like ʻole, ka pūpū no ka wēlau, ka lāʻau a me ka pāuhi no ke pā, a me ka olonā) o kīholo (hoʻohana ʻia ke kauila/uhiuhi/koaiʻe/oʻa/walaheʻe/ʻāweoweo a me ka iwi o ka palaoa a i ʻole ke kanaka) o leiomanō (hoʻohana ʻia ke kauila/uhiuhi/koaiʻe/ʻaʻaliʻi a me ka niho manō) o hīnaʻi hīnālea (hoʻohana ʻia ka ʻieʻie, ʻawikiwiki, ʻinalua, huehue, ka pōhaku a me ka ʻolonā; hopu ʻia ke kala, palani, hīnālea, ʻoʻopu, ʻuiʻui, kahala, kumu, ʻuhu) o mea hoʻokala (hoʻohana ʻia ka lāʻau paʻa a me ka ʻili manō a i ʻole ka ʻili kala) E wehewehe ke kumu Pili kēia mau mea paʻahana i ka muliwai no ka mea 1) hoʻohana ʻia kekahi mau mea paʻahana ma ka muliwai i ka loaʻa ʻana mai o nā iʻa a 2) pono kekahi ʻano iʻa e noho ai ma ka muliwai i ka hana ʻana i kekahi o nā mea paʻahana. 8

I mea kēia mau mea paʻahana e hōʻike ai i ka pilina o ka ʻāina a me ke kai no ka mea pono nā lāʻau o ka ʻāina a me nā iʻa o ke kai i ka hana ʻana i nā mea paʻahana. He Hoʻolaha Limahana! E haʻi i nā haumāna E mākaʻikaʻi ʻia ana ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa i kēia manawa. Makemake naʻe ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa e lilo ʻoukou i mau limahana kōkua na lākou. He mau mea paʻahana e kau lewa ai a e hōʻikeʻike ai ma nā paia o loko o ka Hale akā ʻaʻole lākou e ʻike nei i kahi kūpono e waiho ai i ia mau mea paʻahana. Pēia ʻoukou e kōkua ai. Iā ʻoukou e mākaʻikaʻi ana ma nā hui liʻiliʻi, e ʻimi ʻoukou i mau wahi kūpono e kau lewa ai i kēia mau mea paʻahana. E nui ana nā mea e noʻonoʻo ai ma mua o ke koho ʻana i kahi kūpono e kau lewa ai i nā mea paʻahana. ʻElua manaʻo nui e nūnē ai. 1. He aha nā mea i hoʻohana ʻia i ka hana ʻana i kēia mea paʻahana? Hoʻohana ʻia paha ka lāʻau, ko ka iʻa ʻili a i ʻole ko ka iʻa niho? Inā e hoʻohana ʻia ka ʻili o ka manō i ka hana ʻana i kēia mea paʻahana, ma kahi o ka Pahu Manō paha kahi kūpono e waiho ai. 2. Ma hea kahi e hoʻohana ai i kēia mea paʻahana? Hoʻohana ʻia paha ma nā kāheka a i ʻole ma ke kai hohonu? Inā he ʻupena liʻiliʻi, ma kahi o nā iʻa o ke kai pāpaʻu paha kahi e waiho ai i kēia mea paʻahana. Pehea kou manaʻo? E hōʻike ke kumu i ke kiʻi o ka pahu hula ma ke ʻano he kumu alakaʻi i mea e hōʻike aku ai i nā haumāna i ke ʻano o kā lākou hana ma ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa. Nā kiʻi o loko o ka palapala haʻawina Ma nā hui liʻiliʻi, e nānā mua i ke kiʻi o loko o ka palapala haʻawina, a laila, e noʻonoʻo i kahi kūpono e kau lewa ai i ka mea paʻahana ma ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī. ʻAʻole e hōʻike ana i ke ʻano o ia mea a i ʻole i kona inoa maoli a pau ka haʻawina. Na ʻoukou nō e noʻonoʻo aku no ʻoukou iho. Nā Hakahaka o loko o ka palapala haʻawina ʻEkolu hakahaka o kēlā me kēia kiʻi. Ma ka hakahaka mua, e kākau i ke koho mua, ʻo ia hoʻi ko ʻoukou manaʻo mua no kahi kūpono e waiho ai i ka mea paʻahana ma ka Hale. E hana ʻia pēlā i ko ʻoukou mākaʻikaʻi ʻana. Ma hope o ka mākaʻikaʻi ʻana, e hōʻike aku ana ʻoukou i kā ʻoukou mau koho i mua o nā hoa papa. I ia manawa, e kākau ʻoukou i ka haʻina i hōʻoia ʻia e ke kumu ma ka lua o nā hakahaka. Ma ke kolu hoʻi o nā hakahaka, e kākau i ka inoa maoli o nā mea paʻahana i hoʻomaopopo ʻia e ke kumu. Eia nā pahuhopu nui o ka haʻawaina: o E koho nā haumāna i kahi kūpono e kau lewa ai i nā mea paʻahana i ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī. ʻAʻole naʻe lawa ke koho wale ʻana; i ka hui hou ʻana o ka 9

papa ma ka pā mauʻu, pono ka wehewehe ʻana o nā hui a pau i ke kumu o ke koho ʻana. o E hāpai nā haumāna i nā manaʻo no ka hoʻomaikaʻi i ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī i aʻo ʻia ka ʻike Hawaiʻi ma laila. E wehewehe pono i nā lula o ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī a laila e puka nā haumāna i waho o ka lumi papa ma nā hui liʻiliʻi no ka mākaʻikaʻi ʻana i loko o ka Hale. ʻāʻ Inā kanakolu haumāna ma ka huakaʻi, maikaʻi paha ʻehā hui (7-8 keiki a 1 kumu/mea kōkua o kēlā me kēia hui). ʻElua kiʻi ʻokoʻa o kēlā mea kēia hui. E nui ana nā mea e noʻonoʻo ai ma mua o ke koho ʻana i kahi kūpono e kau lewa ai i nā mea paʻahana. Na ke kumu/mea kōkua e hāpai i kēia mau manaʻo/nīnau i mea e hōʻeleu/paipai/hoʻūlu ai i ko lākou noʻonoʻo ʻana. o I mea aha ka mea paʻahana? (I mea e ai.) o I wahi/kai aha kahi e hoʻohana ʻia ai ka mea paʻahana? (ke kai pāpaʻu/hononu, ke kāheka)? o He aha nā mea e pono ai ka hana ʻana i kēia mea paʻahana? (e kuhikuhi ke kumu/meakōkua i nā māhele like ʻole o nā mea paʻahana a nīnau aku, he aha kēia?) Ma waho o ke kamaʻilio ʻana no nā mea paʻahana, na ke kumu/mea kōkua e hāpai i ka manaʻo no ka hoʻomaikaʻi ʻana i ka Hale i aʻo ʻia ka ʻike Hawaiʻi ma laila. Eia kekahi mau nīnau: o Pehea e lilo ai ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī i wahi e ʻike ʻia ai ka ʻikena Hawaiʻi? Lawa kona maikaʻi i kēia manawa a i ʻole hiki ke hoʻomaikaʻi? o Pehea e hoʻomaikaʻi a hoʻohawaiʻi ai i ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī i lilo ka hale i wahi waiwai no nā Hawaiʻi? * E lawe aku nā kumu/mea kōkua i nā hui a pau i ka pahu hōʻikeʻike iʻa nona ka lāʻau mangrove. Kapa ʻia paha ʻo Where Land Meets Sea. ʻO ia ka muliwai o ka Hale. Pehea ka manaʻo o nā haumāna no ia māhele? Maikaʻi paha, ʻaʻole paha? No ke aha? **Ma mua o ka puka ʻana i waho, e hōʻike i ka māhele o ka Hale nona nā mea paʻahanaa Hawaiʻi a nīnau i nā haumāna no ko lākou mau manaʻo. Maikaʻi paha, ʻaole paha ka waiho ʻokoʻa ʻana i nā mea Hawaiʻi ma kahi hoʻokahi? 10

Ma hope o ka mākaʻikaʻi ʻana i ka Hale, e hōʻike kēlā me kēia hui i kā lākou mau wahi i koho ai no ke kau lewa ʻana i nā mea paʻahana. E hōʻike aku a hōʻike mai kekahi i kekahi ma ka pā mauʻu nui o ka Hale. ōʻ ā ū ā ʻ E hoʻomanaʻo mau ke kumu i nā haumāna ʻAʻole wale nō he hoʻokahi haʻina pololei no kekahi o kēia mau mea paʻahana. He mau wahi kūpono nō paha e waiho ai. ʻO ka mea nui, maopopo iā kākou ke kumu i koho ʻia ai nei mau wahi. ʻOiai nā haumāna e hōʻike ana i ko lākou mau manaʻo, e hōʻoia ke kumu i nā wahi kūpono e kau lewa ai i nā mea paʻahana a e hōʻike pū i nā inoa maoli o nā mea paʻahana, kekahi ʻike no ka hana ʻana a i ʻole ka hoʻohana ʻana, a me ka pilina ma waena o ke kai a me ka ʻāina e laʻa hiki ke ʻike ʻia ka pilina o uka me kai ma kēia haʻawina, ʻeā? Hoʻohana ʻia nā lāʻau a me ke kaula o uka i ka hana ʻana i nā mea paʻahana e hoʻohana ai i kai. Ua pili loa nō! E hoʻomanaʻo mau ke kumu i nā haumāna e hoʻopihapiha i nā hakahaka: o ka hōʻoia e kākau i ka haʻina i hōʻoia ʻia e ke kumu no kahi kūpono e kau lewa ai i ka mea paʻahana. o ka inoa e kākau i ka inoa maoli o ia mea paʻahana E kamaʻilio no ka māhele o ka Hale nona nā mea paʻahana Hawaiʻi a me ka māhele nona ka muliwai. He aha nā manaʻo o nā haumāna no ka hoʻomaikaʻi ʻana i kēia mau māhele a me ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa holoʻokoʻa? E pāʻina awakea i ka pā mauʻu nui. 11

ʻ ʻ ʻ E kākau nā haumāna e pili ana i ka huakaʻi ʻana i ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī i mea e paʻa pono ai ko lākou mau manaʻo no nā mea i aʻo ʻia. Eia nā nīnau a lākou e pane ai (nā nīnau ma nā paka ua ʻekolu i ka ʻili hope o ka palapala haʻawina): 1. Pehea ʻoe e hoʻomaikaʻi a ii ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī i aʻo ʻia ka ʻike Hawaiʻi ma laila? 2. Ola ka ʻāina i ke kanaka a ola ke kanaka i ka ʻāīna. Pono kekahi i kekahi. No ke aha? 3. Pehea ʻoe e hoʻōla ai i kou ʻāina ponoʻī? 12